سنگ تراشی و حجاری
سنگ تراشی
سنگ از قدیمی ترین مواد در دسترس بشر است که از دوره پارینه سنگی برای ساختن ابزار، اسلحه و در بنایی و معماری مورد استفاده قرار می گرفت. سنگ تراشی را میتوان اولین صنعت دستی بشر دانست. این هنر برش دادن تکه هایی از سنگ و حذف بخش هایی از آن و پیدا شدن جسمی دیگر از دل آن است. سنگ تراشی از هنر های پیش از تاریخ است و گواه این ادعا مجسمه های کوچک ونوس هستند که برخی از آن ها مربوط به 800،000 سال پیش می باشند
تاریخچه حجاری یا سنگ تراشی در ایران
ایران دارای معادن بسیاری از سنگ های گوناگون مانند مرمر سفید، مرمر سبز، تراورتن و…. بسیاری از سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی است. هنر سنگ تراشی یا به اصطلاح قدیمی تر حجاری بیشتر از 8000 تا 11000 سال پیش در ایران رواج دارد و ابزار سنگی یافته شده در غار هوتو (بوشهر) گواه بر این ادعا می باشد.
سنگ را در ساختمان بناهای تاریخی زیادی می توان در ایران دید. از مهم ترین این بنا ها کاخ های به جا مانده از دوران هخامنشی و حجاری های دوره ساسانی هستند. در یکی از اکتشافاتی که در تخت جمشید صورت گرفت بیش از 600 ظرف سنگی سالم از خزانه های این بنا یافت شد. مقبره کوروش نیز از آثار سنگی به جا مانده از همان دوران است و نمانگر هنر ایرانیان در استفاده از ابزار و تراش سنگ های قطور و سنگین است.
ابزار و شیوه کار
به منظور سنگ تراشی ابتدا قطعه ای از سنگ به ابعادی که لازم است به کمک ابزار از بخش اصلی جدا می شود. سپس به کمک تیشه و قلم شکل بدوی جسم مورد نظر را ایجاد می کنند و سپس به کمک قلم های ظریف تر سعی در ایجاد حفره ها و برش های ظریف تر و پرداخت نهایی می کنند. در حال حاضر عده ی معدودی از این شیوه ی قدیمی در سنگ تراشی استفاده می کنند و بیشتر از ابزار برقی برای برش دادن، حکاکی و خراطی سنگ استفاده می شود.
صنایع دستی سنگی:
هر جسمی از جنس سنگ که به کمک ابزار دستی شکل گرفته باشد جزیی از صنایع دستی سنگی است. با توجه به مقاومت بالای سنگ و البته شکل پذیری آن به کمک ابزار، این ماده یکی از پر کاربرد ترین مواد اولیه در صنایع دستی در کنار فلزاتی مثل مس و نقره است.
سنگ ها از نظر کاربرد و قیمت چند نوع هستند: سنگ های قیمتی، نیمه قیمتی و سنگ های ساختمانی. سنگ های دو گروه اول بیشتر در زیور آلات و صنایع دستی لوکس و گران قیمت کاربرد دارند. اما سنگ هایی که در هنر خراطی از آن ها استفاده می شوند سنگ هایی مانند مرمر ، تراورتن ، هرسین ، سنگ چینی و…. هستند که از لحاظ قیمتی به صرفه تر است و مصرف عمومی تری دارد.
صنایع دستی سنگی چندین زیر گروه دارد که در ادامه به معرفی آن ها می پردازیم:
– حکاکی سنگ و نقش برجسته
حکاکی به ایجاد نقش برجسته فرو رفته بر سطح صیقل خورده سنگ اشاره دارد. در این روش هنرمند حجار به کمک ابزار سنگین و سبک (با توجه به اندازه و جنس سنگ مورد نظر) به ایجاد نقوش گوناگون می پردازد. نقش برجسته های بیستون و تخت جمشید یا حکاکی های ظریف بر سنگ های زینتی مانند عقیق فیروزه از این دست هستند
– خراطی سنگ
برش دورانی سنگ را که به کمک چرخ خراطی انجام می گیرد خراطی سنگ گویند. در این روش قطعه ای از سنگ که باید به گونه ای مکعبی و تا حدودی به اندازه محصول نهایی نزدیک باشد. این قطعه سنگ به دستگاه تراش متصل می شود و هنرمند با کمک مته هایی که دارد سطوح بیرونی و داخلی محصول مورد نظر را برش می دهد. در مرحله آخر با کمک کاغذ سنباده سطوح محصول صاف و صیقلی می شود
.
– مشبک سنگ
بعد از استفاده های ساختمانی از سنگ در دوران کهن، هنگامی که انسان توانست با ابزار سنگ را به اندازه و فرم دلخواه خود در آورد کم کم توانست در سنگ حفره هایی ایجاد کند تا با بکار گیری آن در دیوار ها بتواند از نور روز استفاده کند. همانگونه که گفتیم این کار بعد ها بعد هنر به خودت گرفت و سنگ تراش با بکارگیری ذوق و قریحه ی خود سعی در پیاده سازی اشکال هندسی و یا طرح دیگری در زمینه ی کار سنگی کرد.
هنرمندان مشبک کار بر این باورند که بیشتر سنگ های موجود در طبیعت قابلیت تبدیل به یک اثر مشبک را دارند و این تنها به توانایی و مهارت هنرمند مشبک کار بر می گردد. اما بیشترین استفاده را در کارهای مشبک سنگ های گرانیت، رز صورتی (کوارتز صورتی) و مرمر را دارند
معرق سنگ
واژه معرق در اصل به معنای رگه دار کردن شراب با آب است. هنر معرق کاری به هنری گفته می شود که تکه های گوناگون از چوب، سنگ و …. در کنار یکدیگر قرار بگیرند و حالتی رگه به رگه به خود بگیرند. در معرق سنگی، هنرمند و یا صنعت کار، با در کنار هم قرار دادن منظم و موزون قطعه های گوناگون سنگ که از قبل برش داده شده اند، و هر کدام جنس و رنگ خاص به خود را دارند اشکال زیبایی می آفریند. این نقوش در معماری ایرانی بیشتر اسلیمی و ختایی و هندسی هستند.
سنگ تراشی در حال حاضر:
امروز قم، مشهد و اصفهان دو قطب اصلی صنایع دستی سنگی در کشور هستند. وجود مناطق کوهستانی در اطراف مشهد باعث رونق هنر سنگ تراشی در این شهر شده است. در این شهر در بیشتر مواقع برای تراش سنگ و شکل دهی آن از سنگ سرپانتین که رنگ سیاهی دارد و از سنگ های آذرین به شمار می رود، است. از جمله صنایع دستی مشهد که قدمت آن به حدود 14 قرن پیش بر میگردد دیگ های سنگی است که طبخ غذا به گونه ای مطبوع در ان امکان پذیر است
یکی دیگر از هنر های سنگی که در سال های اخیر رواج داشته نگارگری بر سنگ های مرمر 3 میلیمتری است. برش سنگ مرمر با ضخامت سه میلیمتر دستاورد بزرگی است که در سال های اخیر صورت گرفته است. هنرمندان با استفاده از این قطعه ها به صورت تخته سنگ یا جعبه و مزین کردن آنها با نگارگری های ایرانی گامی بزرگ در جهت نمایش هر چه زیباتر هنر ایرانی کرده اند.
بعد از آنکه سنگ ها به نازکی برش خوردند، به شکل صفحه ای ( برای قاب) یا به صورت جعبه در می آید (در این روش قطعه های هندسی سنگ به هم چسبانیده و درِ آن با لولایی از جنس خود سنگ به جعبه متصل می شود). این سطوح صیقلی آماده طرح انداختن هستند. در طراحی اولیه هنرمند با مداد یا ذغال طرح را روی سنگ می اندازند و بعد از بدست آمدن طرح کلی شروع به رنگ امیزی آن می کند. . .
