صنایع دستی در خطر نابودی
بر طبق تعریف سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد ( یونسکو) “صنایع دستی به محصولاتی اطلاق می شود که توسط هنرمند صنعتگر 2 کاملا با دست و یا با کمک ابزار ساده یا مکانیکی تولید می شوند تا زمانی که سهم دستان هنرمند از ابزار کمکی کمتر نباشد.صنایع دستی می توانند سودآور، مظهر زیبایی، هنری، خلاقانه، فرهنگی، تزئینی، کاربردی، سنتی و از نظر اجتماعی نمادین و دارای اهمیت باشند. “
صنایع دستی در ایران
در جوامعی که تمدنی چند هزار ساله دارند معمولا هنر ها و صنایع دستی رواج ویژه ای داشته اند. زیرا تمدن و زندگی شهری افراد جامعه را وادار به ابداع ابزار و صنایع می کرد. تمدن ها معمولا تحت لوای امپراطوری ها و سلطنت های بزرگی پیشرفت می کردند.
از آنجا که کشور ایران تمدنی 5000 هزار ساله دارد و دارای سنت و فرهنگی غنی است. بدیهی است در آن شاهد تنوع بسیاری از هنر ها و صنایع دستی باشیم. در ایران تقریبا در تمام نواحی و مناطق اقلیمی و جغرافیایی شاهد هنری ماندگار به عنوان صنایع دستی هستیم.
دراین میان به دلیل ماشینی شدن صنایع و عدم احتیاج مبرم به برخی از این صنایع دستی بسیار از تنوع های این هنر-صنعت کارایی خود را از دست دادند و به ورطه فراموشی سپرده شدند. مثلا اگر زمانی اجسام و ظروف آهنی حتما باید با دست و در کارگاه های آهنگری ساخته می شدند امروز با توجه به وجود کارخانه ها و قالب های آماد نیازی به آن مشقت زیاد در کارگاه آهنگری نیست.
با این وجود با توجه به ماشینی شدن صنایع، برخی از این صنایع دستی به دلیل اصالت و زیبایی ای که دستان هنرمند بر ارزش آنها می افزود راه خود را در عرصه هنر (و نه صنعت) یافتند و تا به الان به عنوان هنر گرامی داشته می شوند. “
کدام صنایع دستی در خطر نابودی قرار دارند؟
اگر بخواهیم صادقانه به این موضوع بنگریم باید بگوییم که تقریبا تمام ماهیت صنایع دستی در خطر نابودی است. اما در میان آن ها برخی خیلی بیشتر در معرض این خطر قرار دارند. تا آنجا که حتی اگر علاقه ای به صنایع دستی داشته باشید نام آن ها را هم در بازار صنایع دستی نخواهید شنید.
1. قفل سازی چالشتر
صنعت قفل سازی از صنایع بسیار قدیمی در ایران است که از زمان ساسانیان در ایران رواج دارد؛ اما مانند بسیاری از صنایع و هنر های دیگر این هنر- صنعت نیز در دوران صویه به اوج شکوفایی خود رسید. اما یکی از شگفت انگیز ترین قفل های دست ساز مربوط به منطقه چالشتر شهرستان شهرکرد است که به عنوان قفل چالشتری در ایران و جهان شهرت دارد.
در این شهر صنعت قفل سازی از همان زمان صفویه رواج یافت که هم اکنون دارای نشان اصالت یونسکو می باشد که مربوط به استاد “نگهدار خواجه علی چالشتری” می باشد.
جنس قفل های چالشتری از آهن، مس، برنج، فولاد و یا طلا می باشد.این گونه قفل ها امروزه جنبه ی تزیینی دارند و برای کلکسیون ها و موزه ها ساخته می شوند و کمتر کسی است که از آن ها به عنوان قفل استفاده کند. علت آن هم رواج قفل های صنعتی هستند که کاملا با دست ساخته می شوند و البته کمتر در ساخت آن ها به عناصر زیبایی شناختی توجه می شود.
2. کارت بافی
یکی دیگر از صنایع دستی در خطر نابودی کارت بافی است. هنر کارت بافی نوعی نوار بافی با استفاده از تعدادی کارت است. این روش در مناطق گوناگون ایران و جهان در قرون پیش رواج داشته و نام های گوناگون دارد. اما از حدود 30 سال پیش بعد از تحقیقاتی که انجام شد نام کارت بافی بر آن گذاشته شد.
3. صندوق سازی گیلان (بولاکی)
حدود 300 سال پیش با حمله تزار های روسی به خاک ایران و تصرف گیلان، مهاجران روسی بسیاری به ایران آمدند . برخی از این مهاجران برای درآمد زایی دست به ساخت صندوق های فلزی و فروش آن ها زدند. این صندوق ها را گیلانی ها بولاکی (که کلمه ای روسی است) نامیدند.
صندوق های بولاکی جز لاینفک جهاز دختران گیلانی در دهه های گذشته بود.این هنر – صنعت یکی دیگر صنایع دستی در خطر نابودی است.
4. موج بافی کردستان
موج بافی دست بافته ای داری است که از پشم گوسفند تهیه می شود. کاربرد این بافته ها در میان عشایر به عنوان رختخواب پیچ و روکش کرسی و در زمستان به عنوان رو انداز است.
5. دارایی بافی
نساجی سنتی یزد پیشنینه ای 2 تا 3 هزار ساله دارد. در برخی مناطق یزد هنوز کارگاه های سنتی نساجی یا همان کارگاه های شعربافی دیده می شوند. دارایی نیز در همان کارگاه ها بافته می شود و از زیباترین منسوجات سنتی ایرانی است. دارایی معمولا از جنس ابریشم و یا پنبه است. در برخی کارگاه ها هنرمندان با تلفیق دارایی و ترمه پارچه های نوینی با عنوان ترمه دارایی تولید کرده اند که زیبایی دو چندانی دارند
برخی دیگر از صنایع دستی ای که کمتر نامی از آن ها به میان آمده است : اشک دوزی (دوخت مروارید بر پارچه) اسپند بافی (به نخ کشیدن دانه ها و مهره ها و اضافه کردن منگوله) ارمک بافی، متکازین، جوک کاری و ….
در این مقاله می توانید برخی از سوغات شناخته و ناشناخته ایران زمین را مشاهده کنید.