مقرنس کاری
حتما تا به حال مسجد های بزرگ و قدیمی را در جای جای ایران زمین دیده اید. مقرنس کاری شیوه ای تزئینی و البته مهم تر از آن شیوه ای است در معماری سنتی برای شکل دهی به گنبد مساجد. مقرنس کاری هنر تزئین و برجسته سازی است که با هنر های کاشی کاری و گچ بری تلفیق شده است. در این مقاله سعی داریم تا بیشتر با آهوپای یا همان مقرنس کاری آشنا شویم.
واژه مقرنس
قر، قرناس، قرنیس و قرنیز همگی از یک خانواده هستند. مطمئنا در محاوره از عبارت قُر شدن و یا قرنیز (در ساختمان) استفاده کرده اید این کلمات ریشه ای عربی دارند و به معنای برجسته و حاشیه برجسته در و پنجره هستند. در عربی به پيش آمدگي باريک بالاي در و پنجره، که شبیه حاشيه يا سايبان است و آن را با آجر يا سيمان درست مي‌كنند قرناس گفته می شود. مقرنس هم به همان معنی تکه های برجسته و پله پله است که در سقف و گوشه دیوار ها برای تزئین و تغییر شکل مهندسی استفاده می شوند.
بهره گیری از طبیعت (استالاکتیت ها)
نمی توان گفت مقرنس صرقفا صنعت دست انسان است، همانطور که نمی توان آن را تقلید صرف از طبیعت شمرد. اما در طبیعت سازه هایی دارین به نام استالاکتیت، سازه هایی قندیل مانند که گاهی برخی مقرنس ها شباهت زیادی به حالت و نحوه قرار گیری آن ها دارند.. بر هم قرار گرفتن این اشکال به طور خاص و از لحاظ بصری ذهن را به سوی مقرنس متوجه می سازد.
انواع مقرنس کاری
– مقرنس های لانه زنبوری
همانطور که از نامش پیداست این گونه مقرنس ها ماننده کندوی عسل منظم و مدور گرداگرد هم قرار گرفته اند.
– مقرنس های معلق
اینگونه مقرنس ها بیشترین شباهت را به استالاکتیت ها دارند و آویزان به نظر می آیند. در این نوع معماری از به هم چسباندن چوب و گچ و سنگ قسمت ها برجسته ی بزرگتری ساخته و به سقف می چسبانند.
– مقرنس های روی هم قرار گرفته
هر گاه در ساخت مقرنس ها از کاشی، سنگ، گچ، آجر و …برای تزئین مقرنس ها استفاده شود و آن ها روی مصالح اصلی بنا و مقرنس ها را بپوشانند به آن ها مقرنس های روی هم قرار گرفته می گویند.
– مقرنس های جلو آمده
شکل اصلی مقرنس همین مقرنس های جلو آمده هستند. در اینگونه مقرنس کاری معمار فقط با استفاده از مصالح اصلی بنا مقرنس ها را با ابزار خود ایجاد می کند.
تاریخچه مقرنس کاری
مانند بسیار از هنر های دیگر دوران صفوی اوج دوران مقرنس کاری در ایران بود. اما این به این معنا نیست که تاریخچه مقرنس کاری به همین چند صد سال می رسد. برخی مشاهدات نشان می دهد که مقرنس کاری حدود 550 سال پیش از میلاد در ایران صورت می گرفته است. آتشگاه پاسارگاد نمونه ی قابل مشاهده است تا بدانیم اعمالی مشابه مقرنس در ساخت بنایی که قرن 6 ام پیش از میلاد ساخته شده، استفاده شده است.
عناصری مانند قرنیز، جرز های مستطیلی جلو آمده، طاقچه ( از واحد های مقرنس) و … در این بنا، کعبه زرتشت و آرامگاه داریوش دیده می شود. اما پس از اسلام مقرنس شکل امروزی خود را کم کم به دست آورد. معماران در این زمان برای شکل دهی به سقف و خارج کردن نقشه های مربعی به دایره استفاده می شده است. این به آن معناست که به مقرنس دیدی کاربردی داشتند از این رو مقرنس را بیشتر در زیر گنبد ها و یا با معماری اسلامی می شناسیم.
اوج شکوفایی این هنر مانند بسیاری دیگر از هنر های ایرانی دوران صفویه و به ویژه در زمان پادشاهی شاه عباس صفوی. مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی نمود اوج این هنر در دوران صفوی است. مقرنس در این دوره جنبه بیشتر جنبه تزئینی به خود گرفت و اغلب با کاشی های لعابی انجام می شد.
امروز هم مقرنس کاری در اصفهان، یزد و شیراز طراحی و اجرا می شود؛ هرکدام از این شهرها شیوه خاص خود را در طراحی و اجرای این هنر دارند. . مثلا در اصفهان مقرنس های چوبی آماده شده را در زیر طاق نصب می کنند ؛ در یزد قالبهای مقرنس را به رسنی (نوعی طناب) می بندند و در زیر سقف به گونه ای محکم آویزان می کنند و پس از آن با بند کشی فاصله بین آم ها پر می کنند؛ برای تزیین بیشتر هم روی مقرنس را نقاشی یا کاشی کاری می نمایند.