رودوزی سنتی چیست؟
رودوزی های سنتی هنر آراستن پارچه های ساده با نخ های ابریشمی و پشمی رنگی است. تمایل انسان به زیبایی و آراستن خود، او را واداشت تا پارچه های ساده ای که برای لباس استفاده می کرد را بیاراید تا روح زیباگرای او ارضا شود. هنر رودوزی از دیرباز در تمام نقاط جهان انجام می شده و می شود.
اما رودوزی سنتی تماما با دست انجام می گیرد و در کشور ما دارای تنوع بسیاری است. فقط کافی است تا به زنان و دختران هنرمند مقداری پارچه ی بی روح، نخ و سوزن دهند تا روح زندگی را بر پیکره ی پارچه بدمند.
تاریخچه هنر رودوزی در ایران
چنان چه مشخص است رودوزی ها و در کل زیباسازی و تجملی کردن لباس ها مربوط به جوامع شهرنشین بوده است. از آن جا که تمدن در ایران قدمتی چند هزار ساله دارد پس قدمت این هنر ها نیز بسیار زیاد می باشد. با توجه به کتیبه های پیدا شده زنان ایلامی لباس هایی با رودوزی های گل و برگ می پوشیده اند؛ این کشفیات نشان دهنده استفاده از لباس های رودوزی در ایران دوران پیش از میلاد مسیح هستند.
لوازم مورد نیاز در رودوزی های سنتی
• پارچه
پارچه های در رودوزی اکثرا ساده و بدون نقش هستند تا بستری مناسب برای دوخت طرح بر آن باشند. جنس آن ها اغلب از پنبه و پشم است.
• نخ
تمام نقش و نگار های که در هنر رودوزی های سنتی بر پارچه های خام زده می شوند همگی به وسیله نخ می باشد که می توانند از جنس پشم، پنبه و ابریشم باشند. نخ دمسه ( که در الوان گوناگون در بازار موجود است) نخ ملیله ( مفتول های فنری بسیار نازک فلزی از جنس طلا و نقره)
• سوزن یا قلاب
در رودوزی پارچه های ضخیم از سوزن بیتوین (between) و برای رودوزی منجوق و پولک از سوزن منجوق دوزی که ظریف تر هست استفاده می شود. برای دوخت برخی رودوزی ها مثل قلاب دوزی یا رشتی دوزی از قلاب استفاده می شود.
انواع رودوزی
رودوزی های سنتی در ایران انوع گوناگونی دارند که بر اساس تکنیک دوخت و جنس نخ و پارچه به سه گروه تقسیم می شوند:
• دوخت روی پارچه
– پته دوزی
پته پارچه ای است پشمی که اصطلاحا شال یا عریض خوانده می شود. که به کمک سوزن و با استفاده از نخ های پشمی، کرک یا ابریشم رنگین روی آن نقوشی زیبا دوخته می شود. پته از صنایع دستی اصیل کرمان و از رودوزی های سنتی کهن است
– رشتی دوزی
از دیگر رودوزی های سنتی رشتی دوزی است. قلاب دوزی یا رشتی دوزی هنر دوخت نخ های ابریشمی رنگی بر پارچه ی ماهوت (که نوعی پارچه ی پشمی است). این نوع رودوزی بیشتر در استان گیلان و شهر رشت دوخته می شود از این رو به این نام معروف شده است.
– بخارادوزی
همانطور که از نامش پیداست بخارادوزی مروبط به شهر بخارا می باشد و از انجایی که این شهر در دیرباز جزیی از خاک ایران بوده است این رودوزی نیز از رودوزی های سنتی ایرانی به شمار می رود. شهر بخارا محل کشت پنبه و کتان بود؛ به همین دلیل بخارادوزی بر روی پارچه های کتان و پنبه ای و با نخ های الوان از همین جنس دوخته می شوند. در بخارادوزی از طرح های گل اناری و شاه عباسی زیاد استفاده می شود.
– ملیله دوزی و سرمه دوزی
ملیله دوزی یا همان سرمه دوزی از هنر های تزئین لباس با قدمتی چند هزار ساله در ایران است. در این روش تزئینی لباس هایی با پارچه های گران قیمت از جمله ترمه که بافتی مستحکم دارند با رشته های باریک طلا یا نقره (ملیله) مزین می شوند. در سرمه دوزی رشته های فلزی طلا یا نقره که توخالی و منعطف (امروزه به شکل فنر) هستند استفاده می شوند که از زمان ساسانیان و هخامنشان رواج یافت در دوره صفویه به اوج خود رسید.
– گلابتون دوزی
در این هنر دوخت طرح های زیباو پر نقش روی پارچه با نوارهای طلایی گلابتون برای زیبایی و تزیین لباس های زنانه استفاده میشود.که بیشتر روی رو سری و شلوارهای محلی بکار می رود و طرح اصلی گلابتون دوزی از لباس های زنان هند و بنگال استفاده شده است .ابزار مورد استفاده گلابتون دوزی:قلاب,کپیه,مواد و چهارپایه یا همان (هاون چوبی )است. گلابتون دوزی از صنایع دستی قشم است.
• دوخت داخل پارچه
– سُکمه دوزی یا چشمه دوزی
از رودوزی های سنتی ایران است که در آن از پارچه های کتانی یا چلواری که تار و پود مستحکمی نداشته باشد استفاده می شود. در این نوع رودوزی قسمت هایی از پارچه انتخاب می شود و تار و پودش را از هم باز یا به اصطلاح نخ کشی می کنند. و با نخ میان آن ها را بخیه می کنند تا از هم باز نشوند.
– ژوردوزی
اگر میان این چشمه ها (حفره های ایجاد شده) را با نخی دیگر بدوزند به آن هنر ژوردوزی اطلاق می شود.
الحاق مواد دیگر به پارچه
– آجیده دوزی
آجیده در فارسی به معنای بخیه زدن، سوزن زدن، خلائیدن سوزن یا درفش یا نشتر در چیزی است (فرهنگ عمید ص ۴۴). در هنر آجیده دوزی از پنبه استفاده می شود. به این صورت که لایه ای از پنبه بین دو پارچه قرار می گیرد و سپس روی آن دوخت زده می شود. در نتیجه نقوشی برجسته بر سطح کار نمایان می شود. در حال حاضر در خیاطی های صنعتی نیز از این روش برای تولید پوشاک گرم استفاده می گردد. البته به جای پنبه از پشم شیشه بهره می برند.
– شرابه دوزی
شرابه دوزی هم از رودوزی های سنتی و هنر تزیین لبه های پارچه به کمک نوار ها و نخ های الوان است. رشته و منگوله های آویزان شده از کنار شال و پرده را شرابه گویند
