هنر پارچه قلمکار

• قلمکار چیست؟

“قلم کاری” واژه ای است که خود گویای همه چیز است. در ابتدای این هنر- صنعت نقوشی را با استفاده از قلم مو بر روی پارچه های پنبه و ابریشمی می کشیدند و سپس آن ها را رنگ آمیزی می کردند؛ از این پارچه ها زیبا و روح انگیز در پوشاک اشراف استفاده زیادی می شد. اما به مرور که تقاضا برای این گونه پارچه ها زیاد می شود و می بایست سرعت عمل بیشتری را در تولید این گونه پارچه ها به کار برد صنعت گران این عرصه رو به چاپ های مهری آوردند.

البته گفتنی است به طور دقیق به چاپ بر روی پارچه چیت سازی گفته می شود که به عنوان یک غلط مصطلح امروزه همان پارچه قلمکار گفته می شود. در قلمکاری باید از پارچه های پنبه، ابریشم، کتان، چلوار و کرباس استفاده کرد. به گفته اساتید این عرصه پارچه قلمکاری باید از نخ باشد زیرا پذیرش رنگ برای الیاف پنبه بسیار بیشتر از الیاف پشمی است. از این رو کیفیت رنگ بهتری خواهد داشت.

رنگ هایی که در این هنر به کار برده می شود تماما از رنگ های طبیعی هستند؛ مانند رنگ مشکی که از پوست گردو و كتيرا ساخته مي شود و رنگ زمينه را شامل مي شود. رنگ دوم قرمز است كه از زاج سفید (نوعی سنگ) و روناس ( نوعي گياه) است و آن را با كتيرا مي جوشانند تا رنگ قرمز به دست‌ آيد. بدين ترتيب رنگ سوم آبي كه از لاجورد و شيره‌ي انگور و كتيرا، رنگ چهارم زرد از پوست انار شيرين و كتيرا ، رنگ سبز از پوست انار شيرين، لاجورد ، شيره‌ي انگور و كتيرا تهيه مي‌گردد.

مورد دیگری مورد نیاز است تا این هنر خلق شود قالب است. که عبارت اند از قالب‌ های چوبی كه نقوش مورد نظر روی آن ها كنده كاری می شود

• پیشینه قلمکاری

اگر بخواهیم به طور دقیق بگوییم قلمکاری یا به عبارتی نگارگری بر پارچه از چه زمانی شروع شده است، می توانیم به پارچه ای که به قرن چهارم پیش از میلاد تعلق دارد اشاره کنیم. این پارچه در مقبره هفت برادر سکاها کشف شد. نمونه دیگری نیز از همین دوران در گورستانی در مصر به دست آمده است. اما استفاده از آن در دوران مغول رواج پیدا کرد و ایرانیان برای جلب نظر خوانین مغول به طراحی و نقاشی پارچه هایی برای استفاده این افراد پرداختند.

زمانی که صفویان قدرت را در دست گرفتند هنرمندان از اقصی نقاط کشور به مرکز حکومت آن ها، یعنی اصفهان آمدند تا از حمایت سلاطین صفوی به خصوص شاه عباس بی بهره نمانند. در این میان استاد های قلمکاری بر پارچه نیز به اصفهان آمدند تا امروزه نیز مرکز اصلی تولید این هنر اصفهان باشد. غیر از اصفهان قلمکاری بر پارچه در شهر هایی نظیر تبریز ، اصفهان ، رشت ، کاشان و مشهد نیز رواج دارد.

از جمله نقوشی که در این هنر کاربرد دارد می توان به مناظر تاریخی، جانوران اهلی و وحشی، مینیاتور، شکارگاه ¬های صنعتی، گل و بوته و اسلیمی، زنجیره و …. اشاره کرد. در دوران صفوی از پارچه های قلمکار برای لباس های اشرافی استفاده می شد که به آن ها اصطلاحا “دلگه” می گفتند. در آن زمان محلهای مخصوصی برای تهیه لباس درباریان در بازار قیصریه اصفهان وجود داشت که در آن پارچه های قواره ای قلمکار عرضه می کردند.

از دیگر کاربرد های آن در آن زمان ساخت خیمه و خرگاه و درفش های بزرگ و گران قیمت برای رجز خوانی و به رخ کشیدن و فرهنگ و هنر بود. گاهی دیواری را کاملا با پارچه ی قلمکار می پوشانیدند و یا به عنوان پرده از آن استفاده می کردند. امروز قلمکاری مصارف تزئینی دارد و آز طرح ها و اندازه های مختلف آن به عنوان روتختی، رومیزی و…. استفاده می شود.

• پارچه قلمکار مرغوب

همه ما در هنگام خرید صنایع دستی کشورمان تمایل داریم بهترین و با کیفیت ترین نوع آن را تهیه کنیم و از آن هنر لذت کافی را ببریم. در بازار اصفهان قلمکار های گوناگونی می توان یافت که از درجه های مرغوبیت متفاوتی برخوردارند. کیفیت یک پارچه قلمکار را عوامل گوناگونی ایجاد می کنند. اول از همه نوع پارچه ی زیر کار است. همانگونه که گفتیم این پارچه باید از جنس پنبه باشد؛ در غیر این صورت پارچه رنگ را به خوبی جذب نمی کند در نقوش ایجاد شده نواقصی پدید می آید.

مهم ترین عامل در بالا یا پایین بودن کیفیت پارچه قلمکار، رنگ های به کار برده شده هستند اگر از رنگ های طبیعی استفاده شود و موادی که با رنگ ها برای تثبیت هرچه بیشتر آن ها با رنگ مخلوط می شوند( مانند کتیرا و گلیسیرین) از با کیفیت ترین مواد باشد عمر قلمکار شما بالا می رود. از مراحل بعد از نقش انداختن بر روی پارچه شستن آن در آب است که به اصلاح آن زا “آبخور کردن ” می گویند.

اما به جز رنگ و تثبیت آن نقوش به کار رفته ، یا همان قالب های استفاده شده در آن و تعداد رنگ ها نیز در بالا بردن کیفیت کار نقش بسزایی دارند. در پارچه های قلمکار هرچه تعداد رنگ ها بالا تر باشد، بدین معنا است که تعداد مهر ها و بالطبع تعداد افرادی که روی آن وقت گذاشته اند بیشتر است. زیرا در کارگاه های قلمکار سازی هر مهر توسط یک استادکار بر روی پارچه زده می شود تا مهر ها هرچه منظم تر بر روی پارچه نقش بیاندازند.

پارچه ‌های قلمکار، زیباست و خیال انگیز، و با همه‌ ی سادگی، نشانه ‌ای است از پایداری یک سنت و یادگاری است از پیشینیان ما که هنر، فروتنی و پشتکار شان، ستایش انگیز بود. خوشبختانه امروزه نیز پارچه های قلمکار به دلیل قیمت نسبتا پایین آن ها نسبت به صنایع دستی دیگر خریداران زیادی دارد و مورد توجه قرار گرفته است.