هنر زیلو بافی

• پیرامون واژه زیلو بافی

آن گونه از خود واژه زیلو بر می آید و با توجه به برخی گفته ها این واژه برگرفته از واژه “زیرو” است. یعنی چیزی که زیر پا قرار می گیرد، به اصطلاح فرش زیر پا. اما در لغت نامه هایی که مورد بررسی قرار گرفتند فقط به عنوان زیرانداز اشاره شده است.

به عنوان مثال در لغت نامه دهخدا نوشته شده است “زیلو، پلاس و گلیم راگویند و آن را شطرنجی نیز خوانند.” اما آن چه بدیهی است تفاوت فاحش میان گلیم و این زیرانداز یزدی است زیرا این دو از بُن ( مواد خام) با هم متفاوت اند. و شباهت آن ها تشکیل شدن شان از گره و گاهی ذهنی بافی آن ها است.

• زیلوبافی چیست؟

نام شهر میبد یزد که می آید، زیلوبافی به عنوان سوغات اصیل این شهر به ذهن خطور می کند. این دست بافته از زیرانداز های مناطق روستایی و کشاورز نشین یزد می باشد. این دست بافته که بیشتر در مناطق گرمسیری ایران مثلا حاشیه کویر و جنوب کشور به عنوان زیرانداز استفاده می شود، نقطه مقابل گلیم قرار می گیرد.

زیرا جنس آن گیاهی و از پنبه می باشد و مناسب مناطق کشاورز نشین است در صورتی که گلیم از پشم گوسفند بدست می اید که مختص زندگی دامداری و مناطق سردسیر می باشد. استاد کار معمولا نقوش آن را که بیشتر نقوش هندسی هستند، به صورت ذهنی بر دار زیلوبافی پیاده می کند.

رنگ هایی که در زیلوبافی به کار می روند به 3 رنگ محدود می شوند و اگر رنگی غیر از این ها باشد از رنگ های سنتی آن نیست. این رنگ ها تماما گیاهی هستند که از روناس ( برای تهیه رنگ قرمز)، نیل ( باری تهیه رنگ آبی) و پوست گردو ( برای تهیه رنگ قهوه ای) در ساخت آن ها استفاده می شود. این رنگ ها مقاومت بالایی دارند در برابر اشعه نورخورشید در مناطق کویری به خوبی دوام می اورند. این زیرانداز ها سه نوع دارند.

 یک: زیلو های آبی و سفید بیشتر در مساجد و سایر مکان های مذهبی استفاده می شوند.

 دو: زیلو های آبی و گلی که برای مصرف خانگی استفاده می شود که اصطلاحا به آن ها جوهری گفته می شود.

 سه : زیلو های نفتال که دارای رنگ های سبز و گلی هستند که مرغوب ترین در نوع خود به شمار می رود.

• پیشینه زیلوبافی

از زمانی که کشاورزان به برداشت پنبه در زمین های کشاورزی روی آوردند. پس از آن عده ای به ریسیدن آن ها و استفاده از “نخ” روی آوردند. این نخ ها که به قطر های گوناگون تولید می شود در بافت بسیاری که پارچه ها و زیرانداز ها به کار برده شد. قدیمی ترین زیلویی که در حال حاضر در ایران موجود است قطعه ای است که در مسجد جامع میبد قرار دارد.

این زیرانداز در سال 808 هجری قمری یعنی حدود ششصد سال پیش بافته شده است. این بخش از صنایع دستی ایرانی نه تنها به عنوان یک هنر بلکه به عنوان یک صنعت که در سالیان گذشته صدها خانواده در میبد از آن امرار معاش می کردند، روزگاری رونق بسیار خوبی داشت که در سال های اخیر تعداد افرادی که هنوز به این هنر – صنعت اشتغال دارند از تعداد انگشتان دست نیز کمتر است.

زیلوبافی نشانه ساده زیستی و زندگی روستایی است و همیشه از زیبایی خاص خود برخوردار است. در کنار رنگ ها، این زیرانداز دست بافته، از نقوش ساده نیز بهره می برد. همه این سادگی ها دست به دست هم داده اند تا زیلو به عنوان مناسب ترین زیر انداز در مساجد و مکان های زیارتی باشد.

زیرا سادگی آن با ساده زیستی بزرگان دین اسلام همخوانی دارد؛ و این فلسفه ی “زیبایی در سادگی” است که مساجد ایران را خاص و دیدنی می کند.