هنر معرق کاری

هنر معرق کاری

پیرامون واژه معرق

واژه معرق در اصل به معنای رگه دار کردن شراب با آب است. شرابی که با آب ناخالص شده باشد. در لغت نامه دهخدا این چنین نوشته شده است: “معرق می به آب آمیخته . (مهذب الاسماء). شراب رگ دار از آب” از این تعاریف در می یابیم که هنر معرق کاری به هنری گفته می شود که تکه های گوناگون از از چوب، سنگ و …. در کنار یکدیگر قرار بگیرند و حالتی رگه به رگه به خود بگیرند.

در دایرةالمعارف هنر (نوشته رویین پاکباز)، در تعریف معرق چنین آمده‌است: “معرق (موزائیک) طرح پیک نما یا انتزاعی ساخته شده از قطعات سنگ، شیشه، سفال، چوب رنگین بر روی دیوار، سقف، زمین و غیره‌است.”

• انواع معرق کاری و پیشینه آن

معرق کاری همان گونه که از تعاریف آن بر می آید هنر موزاییک است. یعنی هنرمند با قراردادن تکه های چوب که با توجه به جنس آن رنگ های گوناگون دارد، یا مواد دیگر در کنار یکدیگر دست به خلق یک اثر هنری به واقع ارزشمند می زند. معرق کاری با مواد گوناگونی از جمله چوب و سنگ انجام می شود اما شناخته شده ترین نوع آن معرق چوب است.

این هنر در شهر هایی نظیر اصفهان، یزد،کاشان، هرات، سمرقند و تبریز رونق دارد. در ادامه به معرفی معرق روی چوب و چند نوع مواد دیگر می پردازیم. گفته می شود معرق کاشی قبل از معرق چوب رواج داشته است . از آثار معرق کاری شده نیز می توان همین نتیجه را گرفت اما دوام کوتاه مدت چوب نیز می تواند دلیل ناپیدایی آثار هنر چوبی قدیمی باشد. تاریخچه این هنر را می توان بر اساس تاریخ تکوینی روایت کرد.

از اولین آثار موجودی که از هنر معرق در آن استفاده شده است گنبد سرخ در شهر مراغه است که در دوره ایلخانان بنا شده است. در این گنبد از ساختار های ابتدایی معرق کاشی استفاده شده است که جلوه بصری بسیار زیبایی دارد

معرق کاشی در دوران سلجوقی یعنی در قرن 4 هجری رونق زیادی پیدا کرد. این هنر در دوران صفویه در اردبیل به اوج خود رسید که بعد ها با انتقال پایتخت به اصفهان مرکز این هنر نیز اصفهان شد. کاشی کاری های مسجد شیخ صفی الدین اردبیلی نیز به سبک معرق انجام شده است.

امروزه نیز این هنر از رونق نسبتا خوبی بر خوردار است و هنرجویان زیادی به دنبال آموختن آن هستن. از این هنر امروزه در تزئینات داخلی ساختمان و یا حتی به عنوان تابلو های دیوار کوب استفاده می شود.

اما معرق روی چوب هنری است که کلمه معرق به آن گره خورده است. این هنر به گفته محققان بعد از معرق کاشی رواج یافته است اما همانگونه که گفتیم به دلیل آنکه طول عمر چوب کمتر از کاشی یا فلز است نمونه های قدیمی از آن موجود نمی باشد. برخی می گویند معرق چوب الهام گرفته از معرق کاشی است و زمانی که نسبت به معرق کاشی کم توجهی شد معرق چوب رونق یافت.

از قدیمی ترین آثار معرق روی چوب شانه ای است چوبی که در کاوش های شهر سوخته یافت شده است برخی معتقدند که این شانه را تاجرانی که به ایران می آمدند با خود آورده اند اما کاوش هایی که بر سطح چوبی این شانه انجام گرفته است نشان دهنده وجود طرح ها و نقوش ایرانی بر روی آن است. عمر این شانه را به پنج هزار سال پیش از میلاد تخمین زده اند.

این هنر در دوران مغول ها رواج یافت و در دوران صفویه به اوج خود رسید. از هنر معرق بر روی چوب برای تزئین ،در و پنجره و مبلمان و میزها استفاده می کرده اند. چندین نوع رنگ چوب برای پیاده کردن نقوش متنوع در معرق کاری استفاد می شود که در این میان چوب های چوب‌هاي آبنوس، فوفل، گلابي، سنجد و توت از اصیل ترین و کاربردی ترین چوب ها بودند.

اما در مواردی از مصالحی غیر از چوب نیز در ساخت آثار معرق استفاده می شد . عاج فيل، استخوان شتر، صدف طبيعي، و برش‌هايي از خاتم و فلزات از این دست مصالح بودند که جلوه و زیبایی مخصوص به خود را داشتند.
در ساخت معرق روی چوب ابتدا طرح مورد نظر را که روی یک کاغذ می کشند و یا آن را چاپ کرده و بر روی یک زمینه چوبی می چسبانند سپس با کمان اره مویی آن را به چندین قسمت برش می دهنند. سپس تکه های به دست آمده را که به آن شابلون نیز می گویند بر روی زیر کار اصلی میخ می کنند.

در این مرحله هنرمند رنگ هایی که برای این طرح احتیاج دارد را در میان چوب های رنگی انتخاب می کند و آن ها را به اندازه شابلون ها برش می دهد و جای آن ها بر روی سطح اصلی کار می چسباند.

به غیر از کاشی و چوب ، امروزه با شیشه و چرم و فلز نیز معرق کاری انجام می شود که همگی از هنر های نوپایی هستند. در معرق کاری روی شیشه یا همجوشی ابتدا شیشه به اندازه قطعات دلخواه برش داده می شود و سپس شیشه ها را رنگ می کنند و در کنار یکدیگر قرار می دهند، در مرحله بعد کار را درون کوره می گذارند در این مرحله حرارت باعث به هم چسبیدن و یا به اصطلاح جوش خوردن شیشه ها به یکدیگر می شود. این هنر را یک هنر وارداتی می دانند که از اروپا و کشور هایی مانند ایتالیا و اسپانیا به ایران آمده است.

• هنر سوخت معرق پوست:

یکی از زیباترین جلوه ای هنر ایرانی، هنر سوخت معرق پوست است. این هنر مجموعه ای از چندین هنر ناب ایرانی است و فردی که این هنر را بداند یعنی بر ده رشته از صنعت و هنر تسلط دارد. این رشته ها شامل تهیه پوست، طراحی، الوان سازی، معرق کاری، منبت کاری، تذهیب، تشعیر، خوشنویسی، طلااندازی و صحافی می شوند.

پیشینه آن به دوران پیش از تیموریان می رسد و طرح های کاربردی در آن ابتدا اشکال ساده و هندسی بودن اما با گذشت زمان و رونق یافتن هنر نقاشی ایرانی نقوش تذهیب، اسلیمی، مینیاتور و طرح های دیگر نیز در این هنر به کار برده شد. از هنر سوخت معرق پوست بیشتر در جلد کتاب های نفیس از جمله قرآن استفاده می شد.

از آنجا که هنر معرق ( کنار هم قرار گیری قطعات ) بیشترین جلوه اصلی را به این کار می دهد جدا از تمام هنر هایی که در سوخت معرق پوست به کار برده می شود آن را به نام معرق چرم می شناسند. مراحل خلق این هنر از انتخاب پوست و آماده کردن آن شروع می شود (که بیشتر به دلیل جنس خاص آن از پوست بز استفاده می شود.). بعد از آن طرح مورد نظر روی آن انداخته می شود.

در این مرحطه طرح روی کاغذ پوستی کشیده می شود بعد با سوزن زدن روی آن طرح به چرم منتقل می شود. بعد از آن نوبت به برش می رسد. در این مرحله متن کار با دقت بسیار فراوان برای معرق و مشبک برش می خورد. سپس با کمک قالب های حرارت دیده روی چرم را منبت کاری می کنند تا برجستگی های یک یا دو میلیمتری ایجاد شود و نه بیشتر.

سپس کار اصلی یا همان معرق کاری شروع می شود. این مرحله مرحله ی انتقال، انطباق و نصب نقوش روی زمینه کار است. یعنی باید نقوشی را که معرق و منبت کردیم روی زمینه در جای اصلی خودش قرار دهیم. این هنر از هنر های بسیار پرکار است و در کنار ارزش مادی آن ان از ارزش معنوی بسیاری نیز برخوردار است؛

زیرا هنر مند تمام قوای خود را در هنر به کار می برد تا دست به خلق چنین اثر خارق العاده ای بزند. هنر سوخت معرق پوست در حال حاضر متاسفانه در حال فراموشی است و تعداد بسیار معدودی از هنرمندان هنوز به این حرفه مشغول هستند البته دلیل ان می تواند سختی و مشقت کار سوخت و زمان بر بودن هنر سوخت باشد.

از اساتید برجسته این سبک استاد میرمحمد معلم خوشنویس اصفهانی، استاد تقی کلباسی (کرباسی) و استاد حسین خطایی(ختایی) و خواهر ایشان عفت ختایی هستند