هنر سفالگری

• تاریخچه سفالگری

می توان گفت ساختن ظروف با سفال و سرامیک یکی از قدیمی ترین صنایع دستی بشر است؛ گواه این ادعا نیز آثار باقی مانده از ظرفی سفالی در جنوب کشور چین است که محققان عمر آن را به حدود 19 الی 20 هزار سال تخمین زده اند. سوختگی های روی این ظروف بیانگر این گمانه است که آن ها از این ظروف برای پخت پز استفاده می کردند و نه برای نگهداری از مواد غذایی یا هرچیز دیگر.

سفال روایتگر تاریخ مردمان هر سرزمین است و سبک زندگی آن ها را بر خود ثبت کرده است. سفالگری در ایران بنا بر یافته های از شوش و ري و كاشان و دامغان و تل بگوم، نزديك تخت جمشيد و تپه سیلک نشان می دهد ایرانیان نیز از دیرباز از سفال و سرامیک استفاده می کرده اند.

گفتنی است یافتن سفال در جستارهای باستان شناسی هر منطقه نشانه وجود تمدن در آن جاست و آن را می توان به اصطلاح کتاب تاریخ نام نهاد. بر اساس یافته های سفالین در چهار منطقه اصلی در سفال گری پیش از تاریخ که شامل کوههای زاگرس (لرستان)، جنوب دریای خزر (گیلان و مازندران) شمال غرب (آذربایجان) و جنوب شرق (سیستان و بلوچستان) می شود نشان می دهند که عمر سفالگری در ایران به حدود 8 هزار سال پیش از میلاد می رسد.

از هزاره پنجم پیش از میلاد، ساکنان تپه سیلک، تپه حصار، تپه گیان و دیگر تپه های باستانی، به ساخت ظروف سفالین منقوش می پرداختند. اما مهم ترین تحول در صنعت سفال گری استفاده از چرخ برای ساختن ظروف هرچه ظریف تر بود که ان را مربوط به قرن چهارم پیش از میلاد نسبت می دهند .

گفته می شود قدیمی ترین چرخ سفالگری و کوره پخت در شوش پیدا شده است. همواره در سفالگری از تعداد محدودی از انواع خاک استفاده می کرده اند که شامل : اولیه مثل کائولین، خاک سفید، و خاک آستون ور که برای ساخت سرامیک به کار می روندو خاکهای ثانویه مثل رس که برای ساخت سفال به کار می رود.

• پیرامون واژه سفال

پیش از همه چیز به تعریفی که از سفال در لغتنامه دهخدا آمده است می پردازیم: ” سفال به گیلکی «سوفال » . معروف است که ریزه ی کوزه سبوی شکسته باشد. (برهان ). آوند گلی و خزف . (غیاث ). اسم فارسی خزف است . (تحفه ی حکیم مومن ). گل پخته . (الفاظ الادویه ) : و بام خانه هاشان [ خانه های طبرستان ] همه سفال سرخ است .

(حدود العالم ).” برخی ریشه کلمه سفال را در سانسکریت و هم ریشه با کلمه سفاپ/ شفاپ /شفاف می دانند که همان کریستال است و پسوند “ال” را پسوند ابزار ساز گویند همان که در واژه “چنگ+ال ” آمده است. اما به عبارت امروزی ظروف ساخته شده از گل و پخته شده در کوره را سفال گویند.

 • انواع سفالگری و کاربرد های آن ها

– انواع سفالگری

در سفال سازی شیوه های گوناگونی وجود دارد که در اینجا به معرفی آن ها می پردازیم. در شیوه های نخست ساخت ظروف سفالین فقط از دست استفاده می شد. که آن نیز به سه بخش مختلف تقسیم می شود. اما اولین روش را روش انگشتی یا pinch می گویند. این گونه ظروف و اشکال سفالین، تنها از ارتباط گِل و دست به وجود می آیند.

روش بعدی روش فیتیله ای یا coil است که از لوله کردن گل به اشکال گوناگون و چسباندن آن ها به هم پدید می آید.

روش دیگری است که به آن روش ورقه ای یا slap می گویند. بعد از آن که از چرخ برای سهولت در امر ساخت ظروف سفالی به کار برده شد خاصیت زیبایی و ظرافت نیز بعد از کاربری به ظروف سفالین اضافه شد. حال با این تکنیک می توانستند انواع کوزه ها در اشکال انوازه های گوناگون را بسازند.

تا این جا مواردی که گفته شد از روش های بسیار قدیمی در ساخت سفال بوده اندکه بیشتر جنبه کاربردی در زندگی روزمره داشتند به عنوان ظروف یا ظروفی برای برای حمل مواد دیگر استفاده می شدند. روش دیگری که آن هم در ایران باستان تولید و استفاده می شد روش سفال نقش برجسته بود.

در این روش هنر مند بر طبق نقشه ای که دارد و یا تنها به صورت ذهنی نقشی را بر روی سفال پیاده می کند و با استفاده از ابزار آن را پرداخت می نماید

– کاربرد های سفال
اولین دفعاتی که از سفال استفاده شد در سبد های گیاهی بود که برای غیر قال نفوذ کردن آن داخل شان را با گل می- پوشانیدند. از آن پس پی بردند که می توانند آن گل را به اشکال دلخواه درآورد . پس کاربرد اولیه و مهم سفال ظرف بودن آن بود. حال آن ظرف در سایز های گوناگون برای مصاورف گوناگون ساخته می شد.

یکی از انواع گوناگون ظروف سفالین که در ساخت آن به ظرایف زیبایی شناختی نیز توجه شده است، ریتون می باشد. اولین ریتون های ساخته شده دست بشر سفالین بوده اند که در ایران آن ها را در تپه های مارلیک و سیلک یافت شدند. ریتون مظروفی بود که در آیین های عبادی و مذهبی از ان استفاده می شده است. ریتون ها سر حیوانی دارند و مایعات در آن ها نگهداری می شد.

امروزه از سفال به عنوان کالای تزئینی و برای به وجود آوردن فضایی سنتی در منازل و یا اماکن عمومی استفاده می شود. کاربرد سفال امروزه هم به عنوان ظرف های غذاخوری قابل استفاده است و هم به شکل گلدان و تابلو می تواند باشد.

خوشبختانه سفال به عنوان یکی از صنایع هنری ارزان و البته هنری که یادگیری ان سختی و مشقت فراوانی ندارد، امروزه نیز کاربری و طرفدار دارد و از آن دست صنایعی نیست که در حال فراموشی باشد. تابلو های نقش برجسته و مجسمه های کوچک سفالین از هدایای پرکاربرد در دنیای امروز می باشد.

اما یکی از زیباترین جلوه های سفالین شهر این روز ها تابلو های بزرگ سفالین در ایستگاه های مترو تهران است. مهدی عباسی نژاد هنرمند سفال گر کشورمان بسیاری از این تابلو های سفالین ارزشمند ساخته است که در زیر نمونه ای از هنر او را می بینیم .

.