هنر خراطی

• پیرامون واژه خراطی

خراطی واژه ای است عربی که ریشه آن “خرط” می باشد و بر اساس لغت نامه دهخدا به معنی “تراشیدن چوب و برابر ساختن آن” یا “پوست از چوب باز کردن” است. فاعل آن خراط است؛ کسی که کارش با چوب و شکل دادن به آن است. نجار و خراط از آن جهت با هم متفاوت اند که نجار تکه های چون را با ابزار به هم وصل می کند و احجام گوناگون می سازد؛ اما خراط از یک تکه چوب یکدست حجم مورد نظر را با کمک چرخ خراطی خلق می کند.

خراطی چیست؟

کار با چوب برای بشر از هزاران سال پیش تا کنون جالب و کاربردی بوده است. از این رو به طرق مختلف از آن جهت ساخت مصالح ساختمان، لوازم زندگی روزمره و یا به عنوان وسایل تزئینی استفاده می شده است. یکی از زیرشاخه های هنر کار با چوب در کنار نجاری، منبت کاری، معرق کاری، ارسی سازی، خاتم کاری، و … خراطی می باشد.

هنرمندی که به این کار مشغولیت دارد، یا به اصطلاح “خراط”، غیر از چوب به چرخ خراطی و ابزار فرم دهنده دیگری نیز نیاز دارد. از چوب هایی که خراط ها در کار خود استفاده می کنند چوب درختان گردو، بید، نارون، توسکا، زبان گنجشک، چنار، گلابی، کنار، گز، جغ (ششم) و… است.

ابزار اصلی هنرمند بعد از چوب چرخ خراطی است. که چوب را روی آن به وسیله گیره می بندند و در حالی که حرکات دورانی تندی دارد، خراط با ابزاری که در دست دارد به چوب فرم می دهد. اولین مرحله در خراطی پیدا کردن و برش دادن چوب مورد نظر به اندازه دلخواه است. در این مرحله چوب برش داده شده باید به صورت کامل خشک شود تا آماده کار باشد.

در این زمان که جنس چوب مورد نظر بر اساس کالای مورد نظر انتخاب شد، چوب را به گیره های چرخ خراطی محکم می بندند. این دستگاه ها در گذشته دستی بود و اکنون دستگاه های الکتریکی جای آن ها گرفته اند. بعد از بستن چوب به دستگاه و شروع حرکت چرخشی آن خراط به کمک ابزار تیز خود مانند مغار به چوب مورد نظر فرم دلخواه را می دهد، بعد از آن به مرحله پایانی کار می رسیم که پرداخت نهایی با استفاده از سمباده بر روی سطح و داخل کار است.

امروزه برای جلای بیشتر کار روی آن را با کیلر یا روغن جلا می پوشانند. در مواردی نقاشی نیز روی آن انجام می شود

پیشینه خراطی

زمانی که انسان به استفاده از ابزار روی آورد از آن برای کار روی چوب نیز استفاده کرد. زیرا چوب نسبت به سنگ لطیف تر و قابلیت بیشتری برای تبدیل شدن داشت. اما استفاده از ابزار پیشرفته ای چون ماشین تراش کاری به حدود 1300 سال قبل از میلاد بر میگردد. در آن زمان در مصر دستگاه های تراشی ساختند که به کمک دو نفر کار می کرد؛

یعنی یک نفر چوب را می چرخانید و نفر بعد با ابزار تیز خود به چوب شکل می داد. رومی ها آن را گسترش دادند کم کم حالتی مکانیکی به آن دادند. در قرون وسطی یک پدال به این ماشین اضافه شد تا کار دستی آن کم شود و خراط آزادی عمل بیشتری داشته باشد. امروزه دستگاه های خراطی به یک دینام مجهز هستند تا کار چرخش کاملا الکترونیکی انجام شود و خراط با در دست گرفتن ابزار مناسب به چوب فرم دلخواه را می دهد.

ابزار دیگری که خراط احتیاج دارد مغار، سوهان، چاقو، تیشه، مته دستی، و … می باشند. متاسفانه از آن جا که چوب بسیار آسیب پذیر است و مانند سفال و فلز و سنگ طی سالیان طولانی باقی نمی ماند، ظروف یا اجسام دیگر ساخته شده به کمک خراطی از قرون پیش باقی نمانده اند.

• کاربرد ها و اساتید خراطی

حتما تا به حال پایه های چوبی آباژور، فرم های چوبی خاص گهواره های چوبی قدیمی و سرقلیان های چوبی را دیده اید. همگی آن ها به هنر خراطی پدید آمده اند. امروزه خراطی ها به شکل صنعتی برای تولید انبوه مبلمان و نرده های راه پله برای خانه های مجلل و مدرن انجام می شوند و دستگاه ها تمام اتوماتیک هستند. امروزه در بسیاری از خانه های مدرن از ظروف چوبی خراطی شده برای تزیین استفاده می شوند و طرفداران خود را دارد.

افرادی که بوی اصیل چوب را به هر چیز مدرن دیگری ترجیح می دهند.اما هنوز در برخی کارگاه های قدیمی خراطان زبر دستی هستندکه با دستگاه های خراطی دستی و نیمه اتوماتیک کارمی کنند. مانند استاد فروتن؛ او در دزفول کارگاه کوچکی دارد و مشغول به کار خراطی است . فروتن هنوز به روش سنتی کار خراطی می کند و برای بقای این هنر تلاش فراوانی می کند که پرورش هنرجو یکی از این موارد است.

او تاکنون در جشنواره های بین المللی و ملی زیادی شرکت کرده است و نتیجه این تلاش ها نیز ثبت ملی و بین‌المللی بسیاری از دست ساخته‌هایش و دریافت چندین لوح تقدیر بوده است. استاد عبدالرحیم فروتن دارای دو نشان اصالت یونسکو و ده نشان لیاقت ملی از سازمان میراث فرهنگی کشور است.

با برخی دیگر از هنر های چوبی در این لینک و این آشنا شویید.